افزودنی های طبیعی جایگزین داروهای آنتی بیوتیکی

محمدرضا بهرامی، امین میر جعفری

مقدمه

استفاده از افزودني­هاي غذايي در تغذيه طيور به عنوان يك راه حل در بهره­وري بيشتر از خوراك توسط حيوان محسوب مي­شود. آنتي بيوتيك­ها از جمله افزودني­هاي غذايي هستند كه به منظور جلوگيري از رشد پاتوژن هاي روده­اي، تحريك رشد و بهبود عملكرد در تغذيه طيور به كار مي­روند. ايجاد مقاومت در پاتوژن­ها و امكان باقيماندن آنتي بيوتيك­ها در محصولات توليدي، از معايبي است كه استفاده از آنها را در تغذيه دام و طيور به عنوان محرك رشد محدود كرده است. لذا در کشورهای اروپایی مصرف آنتی بیوتیک­ها در پرورش طیور ممنوع شده و در سایر کشورها نیز مصرف آنها محدود گردیده است. از پری بیوتیک­ها و پروبیوتیک­ها به عنوان افزودنی­هایی که جایگزین مناسبی برای آنتی بیوتیک­ها باشند می­توان نام برد. همچنین این محدوديت تمايل به استفاده از متابوليت­هاي ثانويه گياهي واجد فعاليت زيستي را به عنوان راهكاري براي بهبود عملكرد دام و طيور افزايش داده است. پری بیوتیک­ها، کربوهیدرات‎های غیرقابل هضم هستند که رشد را تحریک می­کنند و روی باکتری­های مفید فلور میکروبی اثر مطلوب دارند. پری بیوتیک­ها شامل انواع مختلفی از قبیل فروکتو اولیگوساکاریدها، گلوکو اولیگوساکاریدها و مانان اولیگوساکاریدها می­باشند (Spring et al., 2000). اخیراً افزودنی­هاي خوراکی گیاهی مثل اسانس­ها و یا عصاره­های گیاه (ترکیبات فایتوژنیک) توجه زیادي را به عنوان جایگزین افزودنی­هاي خوراکی ضد میکروبی به خود جلب کرده­اند. شواهدي وجود دارد که اسانس­هاي روغنی موجب تحریک ترشح آنزیم­هاي هضمی، تعادل اکوسیستم میکروبی روده و در نتیجه بهبود عملکرد در جوجه­ها می­شوند (Williams and Losa , 2001).

در دهه‎هاي گذشته در صنعت طیور، از انواع آنتی‎بیوتیک‎ها به منظور پیشگیری، حفظ سلامت، جلوگیری از بیماری‎ها، ناهنجاری‎های ناشی از آلودگی‎های محیطی و همچنین به عنوان محرک رشد در جهت افزایش تولید، استفاده شده است. اثر استفاده‎ی بی رویه از آنتی‎بیوتیک در صنعت دام و طیور، به دلیل افزایش مقاومت باکتریایی، ابقاء آنها در بافت و بروز بیماری‎های خطرناکی مانند سرطان سبب نگرانی‎های زیادی در مصرف‎کنندگان شده است ( افشار مازندران، 1381). اگرچه آنتی‎بیوتیک موجب بهبود راندمان تولید می‎شود، اما مصرف بیش از حد آن در خوراك طیور و انتقال سریع آنها به بازار سبب بروز بیماري‎هاي خطرناکی مانند سرطان، حساسیت، عفونت‎هاي ثانویه و افزایش مقاومت آنتی‎بیوتیکی میکروارگانیسم‎ها در مصرف‏‎کنندگان می‎شود. بنابراین پژوهشگران به دنبال یافتن شیوه‎هاي دیگري به جاي استفاده از آنتی‎بیوتیک‎ها در جیره‎ي طیور هستند، بخصوص که از سال 1997 اتحادیه اروپا مصرف آنتی‎بیوتیک را در این قاره ممنوع کرده است ( Ahmadi and Rahimi, 2010 ).

از اینرو دانشمندان به مواد دیگری جهت جایگزینی با این مواد آنتی بیوتیکی روی آورده‎اند که به اختصار به بررسی آنها می‏پردازیم.

نانوذرات

نانوفناوری به عنوان یکی از پیشرفته‎ترین علوم در عصر حاضر، در تمام زوایای حیات جانوری، گیاهی، زیست محیطی و صنعتی نفوذ نموده و افق جدیدی را در علوم طبیعی باز کرده است. یکی از کاربردهای فناوری نانو در صنایع غذایی تولید افزودنی‎های خوراک است (Fuller,1989). بررسی‎ها نشان داده است كه هر چه اندازه نانوذرات کوچک‎تر باشد، خصوصیات و فعالیت‎های جدید و متفاوت‎تری از خود نشان می‎دهند. این ویژگی‎ها باعث شده است که امروزه سرعت استفاده از نانومواد بسیار سریع گسترش پیدا کند به طوری که در تمام ابعاد زندگی همچون سیستم‎های الکتریکی، مبارزه با میکروب‎ها، تشخیص و درمان بیماری‎ها کاربرد آن شناخته شود (Jamroz et al., 2005).

بر اساس تحقیقات نانوذرات نقره و برخی دیگر بدلیل دارا بودن خواص آنتی میکروبیال توانایی جایگزین شدن با مواد و دارو‎های آنتی‎بیوتیکی را دارا می‎باشند. همچنین این نانوذرات بدلیل عدم ذخیره شدن در بافت‎ها و همچنین بروز اثرات ثانویه به مراتب از دارو‎های آنتی بیوتیکی بهتر می‎باشند و مصرف این مواد در مایعات جنسی قابل توصیه می‏باشد. همچنین نانوذرات سلنیوم نیز برای ممانعت از بروز اکسیداسیون در ساختار اسپرم‎ها توصیه می‏شود و نیز نانوذرات روی هم برای عملکرد طبیعی اسپرم‎ها و هم در مراحل مختلف تولید مثل از جمله لقاح، لانه گزینی و بارداري موفق ضروري می‎باشد (خدايي مطلق و بهرامی، a1395).

در برخی تحقیقات دیگر مصرف مکمل آلی کروم، به خصوص در ،200 PPB، افزایش معیارهای عملکرد، کیفیت تخم مرغ، و غلظت انسولین سرم بلدرچین ژاپنی را به همراه داشت (Schneitz et al.,1998). مکمل کروم پیکولینات بر وزن بدن ، مصرف غذا، یا ضریب تبدیل غذایی جوجه‎های گوشتی در طول دوره‎ی 1- 21 روزگی، از دوران پرورش تاثیر خاصی نداشت، اما میزان مرگ و میر جوجه‎ها به میزان قابل توجهی کاهش یافت و تولید گوشت سینه با مکمل کروم در هر دو سطح 300 یا 400 PPB به میزان موثر و معنی‎داری بهبود یافته بود (Hossain et al., 1998). با این حال، Ward و همکاران (1993) گزارش دادند که مکمل آلی کروم و محتوای کروم درسطوح   200 و 400 PPB بر میزان افزایش وزن، مقدار مصرف خوراک، سطح ضریب تبدیل غذایی، نگهداری نیتروژن، یا پروتئین خام عضلات و محتوای عصاره اتر جوجه‎ها در سن سه هفتگی تاثیر نمی‎گذارد. برخی نیز در تحقیقاتی که بر روی سیستم ایمنی انجام دادند بدین نتیجه رسیدند که، افزایش در پاسخ‎های ایمنی با حضور مکمل کروم در جوجه‎های گوشتی مشاهده شده است (Luo et al., 1999). Ebrahimnezhadو همکاران (2013) به منظور بررسی اثرات اکسید روی نشان داد که نانوذرات (نانو اکسید روی) بر عملکرد رشد، کیفیت لاشه و شاخص رشد اندام ایمنی جوجه‎های گوشتی موثر بودند. همچنین در بررسی‎های صورت گرفته در خصوص سایر شاخص‎های مهم جهت ارزیابی، نتایج نشان داد که نانو اکسید روی به طور قابل توجهی، وزن بدن و ضریب تبدیل غذایی را در مقایسه با گروه شاهد تحت تاثیر قرار داده بود و همچنین وزن قطعات مختلف خوراکی لاشه با افزایش سطح روی آلی در رژیم غذایی در جیره بطور معنی‎داری بهبود یافت و بالاترین سطح جذب شده‎ی نانو اکسید روی در پرندگان تغذیه شده با این رژیم غذایی سطح حدود 90 ppm نانو اکسید روی در هر کیلوگرم گزارش شد.

همچنین نانوذرات با توجه به ابعاد بسيار كوچك داراي اثر بسيار بيشتري مي‎باشند و در اعمال گوناگون رشد و نمو اعم از آنزيم‎ها، هورمون‎ها و متابوليسم سوخت و ساز دخالت جدي دارند و عناصر به اشكال نانوذره مفيدتر در اين فرايند عمل مي‎كنند (خدايي مطلق و بهرامی، b1395).

نقش مهم این تکنولوژی در زمینه‎ی تحقیقات علوم طیور به نمایش گذاشته می‌شود که بحث‎های آینده در زمینه‎ی تحقیقات طیور شامل: افزایش ضریب تبدیل خوراک، کنترل میزان جذب مواد غذایی ماکرو و میکرو، کنترل و حفظ بیماری‎ها، انتقال دارو به سلول‎های هدف، محرک‎های رشد بی خطر، اصلاح محتویات داخلی تخم‎ها شبیه تخم‎های کاملا پروتئینه و تخم‎های عاری از کلسترول، افزایش انرژی و کاهش پروتئین در بخش‎های فیزیولوژیکی حدودا بی حاصل، افزایش ضریب تبدیل و کاهش قیمت گوشت طیور می‎باشد (Kannaki and Verma, 2006). بنابراین نانو مواد مي‎توانند براي تحقیقات و استفاده‎هاي بیودارویي مفید باشند که از جمله‎ی آنها کاربرد آنها بر رقیق کننده‎های مایع منی می‎باشد (Mritunjai and SHinjini, 2008).

در طی مطالعاتی در مورد اثر نانو ذرات نقره بر تولید مثل در بلدرچین های تخم گذار از طریق آب آشامیدنی با سطوح 20 ppm انجام گرفت و دریافت که اثر متقابل بین سن جفتگیری و میزان اثر نانوذرات نقره بر وزن زنده بلدرچین ها در تمامی دوره های رشد بطور مناسبی موجب بهبود وضع شده بود که این سبب شده است که بازدهی تولید مثلی را افزایش دهد و همچنین در سایر تحقیقات گزارش شده است که نقره به شکل نانوذرات (5، 15 و 25 ppm / کیلوگرم) هیچ تاثیری در افزایش وزن جوجه های مورد آزمایش قرار گرفته شده نداشت (Ahmadi and Kurdestani, 2010) ولی برخلاف این یافته ها Andi و همکاران (2011) گزارش داد که یک بهبود وضعیت معنی داری در خصوص افزایش وزن، خوراک دریافتی و ضریب تبدیل در جیره های طیور حاوی نانوذرات نقره در طی آزمایشات صورت گرفته به همراه بوده است. که در تحقیق دیگر سطح 900 ppm نانو ذرات نقره اثر قابل توجهی بر وزن زنده بدن نسبت به سطوح 300و 600 ppm نانو ذرات نقره / کیلوگرم رژیم غذایی جوجه های گوشتی داشته است.

تحقیقات بیشتر نشان داده است که نانوذرات نقره توانایی این را دارند که نرخ متابولیسم را در جنین‎های جوجه‎های تحت تزریق درون تخم مرغی بهبود دهند. همچنین گزارشی بدست نیامد که این نانومواد بر روی رشد و عملکرد جوجه‎ها تاثیر منفی وارد می‎آورند. نانوذرات سلنیوم نیز بدلیل تاثیرشان در مسیر‎های مهم متابولیکی اثر منفی بر روی عملکرد‎های رشد و ضریب تبدیل جوجه ها نداشتند همچنین درصد جوجه درآوری را نیز بهبود بخشیدند. و نانوذرات روی نیز بر وضعیت احشاء داخلی موثر بودند. با توجه به اثرات و عملکرد‎های مناسب نانوذرات، این مواد قابل توصیه جهت مصارف صنعتی می‎باشند (خدايي مطلق و بهرامی، c1395).

پروبیوتیک و پری‎بیوتیک

ایده استفاده از پروبیوتیک ها در طیور، در سال 1973 و زمانى که جوجه‎هاى جوان را در معرض باکترى‎هاى روده پرنده بالغ قراردادند، شاهد جلوگیرى از عفونت آن‎ها بودند شکل گرفت. Higgins و همکاران (2007) اثر مفید پروبیوتیک‎ها را از راه‎هایی چون تحریک سیستم ایمنی، رقابت با میکروب‎های بیماری‎زا در روده، تولید آنزیم‎های گوارشی و بهبود عملکرد طیور گزارش کردند. پری­بیوتیک­ها عناصر غذایی غیرقابل هضم یا کم هضم در دستگاه گوارش بوده و تاثیر مفید آنها در سلامت میزبان از طریق تحریک رشد یا افزایش فعالیت تعداد محدودی از باکتری­های پروبیوتیک در روده بزرگ می­باشد (Gibson and Roberfroid, 1995). بطور مثال این نقش توسط کربوهیدرات‎های قابل تخمیر و کم هضم در روده کوچک ایفا شده و موجب رشد بیفیدوباکتری­ها و بعضی باکتری­های گرم مثبت می­گردد. در واقع کربوهیدرات­ها از روده کوچک عبور کرده و به قسمت­های پایین­تر رفته و در دسترس باکتری­های روده بزرگ قرار می­گیرند.

از مكانيسم­ها و اثرات مفيد پري­بيوتيك بر ميزبان مي­توان به مواردي مانند افزايش جمعيت باكتري­هاي مفيد مثل لاكتوباسيلوس­ها و بيفيدوباكتريا ورقابت با میکروب­های بیماری­زا براي اتصال به سلول­هاي روده­اي، افزايش توليد اسيدهاي چرب فرار و كاهش pH در دستگاه گوارش، توليد تركيبات ضد ميكروبي، بهبود سيستم ايمني، فراهم نمودن آنزيم­هاي گوارشي و بهبود شاخص­هاي مورفولوژيكي در روده اشاره نمود (Fuller, 1989). بیفیدوباکترها و لاکتو باسیلوس­ها اسیدهای چرب زنجیره کوتاه تولید کرده و شرایط اسیدی در روده ایجاد کرده و در نتیجه رشد باکتری­های تجزیه کننده پروتئین متوقف می­شود (Chen et al., 2003). افزودن الیگوساکاریدهای غیر قابل هضم، pH دستگاه گوارش را کاهش داده و محیط را برای فعالیت سالمونلا و کلی­باسیل­ها و انتروباکتریاسه که pH مطلوب برای فعالیت آنها حدود 7 است، نامناسب می­کنند (Fuller, 1989). در نتیجه موجب کاهش وقوع اسهال شده و ضریب تبدیل غذایی و سرعت رشد در جوجه­های گوشتی بهبود می یابد (Schneitz et al.,1998). Chen و همکاران (2003) افزایش وزن معنی­داری را در هفته پنجم و ششم دوره پرورش در جوجه­هایی که از 1/0 درصد الیگوفروکتوز استفاده کرده بودند در مقایسه با گروه شاهد مشاهده کردند. Pelicano و همکاران (2004) نیز گزارش کردند که در جوجه­هایی که با مانان الیگوساکارید تغذیه شده بودند، بهبود معنی­داری در افزایش وزن روزانه و ضریب تبدیل خوراک در 42 روزگی مشاهده شد. در یکی از تحقیقات صورت گرفته افزودن محیط کشت Bacillussubtilis به جیره جوجه‎های گوشتی ضریب تبدیل غذائی را بهبود می‎بخشد (Panda et al., 2000). Pandaو همکاران (2000) از فرآورده تجارتی پروبیولاک (حاوی ۶سویه میکروارگانیسم) در جیره طیور استفاده کردند و مشاهده نمودند که تا سن 4 هفتگی افزایش وزن بر اثر مصرف پروبیوتیک افزایش می‎یابد. Sims (2000) با خوراندن جیره شاهد، آنتی بیوتیک و پروبیوتیک مشاهده کرد که در جوجه‎های گوشتی پروبیوتیک خورده وزن بدن بیشتر و ضریب تبدیل غذایی بهتر دارند ستفاده از پروبیوتیک در جیره خوراکی باعث بهبود نسبت خوراک مصرفى به افزایش وزن، کاهش جمعیت سالمونلا و بهبود عملکرد شد.

در بحث طیور استفاده از پروبیوتیک ها در صنعت طیور کاربرد و جایگاه خود را پیدا نموده است و در حال توسعه است. مصرف این مواد به عنوان جایگزینی برای آنتی بیوتیک ها از مهمترین فواید و مزایای این ماده قابل ذکر است. همچنین بر اساس تحقیقات ذکر شده استفاده از این مواد با مکانیسم رقابت با باکتری های بیماری زا و جایگزین شدن در فلور میکروبی روده ،سبب بهبود عملکرد در زمینه های رشد، ضریب تبدیل، سیستم ایمنی و ... شده است. استفاده از این محصول در صنعت طیور کاملا تایید شده و قابل سفارش می باشد (سیرجانی و همکاران، 1395).

گیاهان دارویی

اخیراً، افزودنی‎های خوراکی گیاهی مثل روغن‎های ضروری و یا عصاره‎ی گیاهان معطر توجه زیادی را به عنوان جایگزین افزودنی‎های خوراکی ضد میکروبی به خود جلب کرده‎اند. امروزه از گیاهان دارویی زیادی به عنوان جایگزین مناسب آنتی بیوتیکی در جیره‎ی طیور استفاده می‎شود. از جمله گیاهان دارویی می توان به گیاه آویشن اشاره نمود. استفاده از روغن آویشن (1گرم در کیلوگرم) باعث بهبود ضریب تبدیل خوراک در جوجه‎های گوشتی می‎شود (Shariatmadari, 2008).

همچنین افزودن اسانس اویشن به جیره و یا آب آشامیدنی جوجه های گوشتی منجر به افزایش وزن و بهبود ضریب تبدیل خوراک شده است.(Spring et al, 2000) مکمل سازی 300 میلی گرم در کیلوگرم خوراک از یک ترکیب حاوی کپسایسین، سینامالدئید و کارواکرول باعث بهبود وزن‎گیری روزانه و ضریب تبدیل خوراک جوجه های گوشتی شده است. برخی دیگر از پژوهشگران نیز به این نتیجه رسیدند که جوجه‎های تغذیه شده با سطوح مختلف نعناع و آویشن خشک شده دارای عملکرد بهتری نسبت به گروه شاهد بودند (Ocak, 2008). همچنینCanan and Kuddusi (2007) نشان دادند که افزودن گیاه آویشن با نسبت‎های 1.0 و 5/0 درصد به جیره مرغان تخمگذار میزان ضریب تبدیل خوراک و تولید تخم مرغ و همچنین محتوای باکتری E. colifecal نیز کاهش یافت. Garsia و همکاران (2006) اثرات مثبت مخلوط روغنی استخراجی از چند گیاه دارویی بر بهبود ضریب تبدیل غذایی در جوجه­های گوشتی را مورد تاکید قرار داده­اند. محدوديت كاربردآنتي بيوتيك­ها، تمايل به استفاده از متابوليت­هاي ثانويه گياهي واجد فعاليت زيستي را به عنوان راهكاري براي بهبود عملكرد دام و طيور افزايش داده است. در همين رابطه گياهان زيادي با خواص ضد ميكروبي شناسايي شده­اند. گياهان دارويي علاوه بر اثرات ضد ميكروبي فوايد ديگري نظير كمك به هضم و جذب مواد مغذي، تحريك اشتها و همچنين كاهش ليپيدهاي سرم دارند همچنین افزودن پودر گياهان دارويي و يا مواد شيميايي مستخرج از آنها به خوراک، از طريق فعاليت ضد ميكروبي انتخابی، و يا ايجاد شرايط مطلوب برای بعضی گونه­ها، طيف ميكروبي روده را تحت تأثير قرار مي­دهند. اين موضوع به بهره­گيري بيشتر و جذب بهتر مواد مغذی و يا به تحريك سيستم ايمني­ منجر می­شود. بنابراين مشتقات گياهی توانایی مشارکت در تأمين احتياجات غذايي حيوانات را دارا می‎باشند.

منابع:

افشار مازندران، ن.، رجب، 1381 . پروبیوتیک و کاربرد آنها در تغذیه دام و طیور )ترجمه(، چاپ دوم. ناشر: انتشارات نوربخش

محمد حسین سیرجانی، محمد رضا بهرامی، فرهنگ فاتحی، (پروبیوتیک ها در نشخوارکنندگان و طیور)، چهارمین همایش ملی انجمنهای علمی دانشجویی رشته های مهندسی کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه تهران، 28 و 29 اردیبهشت ماه 1395 (coi: CULTURAL04_144)

خدايي مطلق مهدي و محمد رضا بهرامی ،(نانوتکنولوژی در تولید مثل)، اولین همایش ملی نانوفناوری و کاربردهای آن در علم و صنعت، 4 آذر a1395، صفحه 42-47.

خدايي مطلق مهدي و محمد رضا بهرامی ،(تأثير نانوذرات بر فيزيولوژي كيفي و كمي رشد در طیور)، اولین همایش ملی نانوفناوری و کاربردهای آن در علم و صنعت، 4 آذر b1395، صفحه 48-52.

خدايي مطلق مهدي و محمد رضا بهرامی ،( اثر تزریق درون تخم مرغی نانوذرات در بر عملکرد‎های رشد )، اولین همایش ملی نانوفناوری و کاربردهای آن در علم و صنعت، 4 آذر c1395، صفحه 53-56.

Ahmadi F. and Rahimi F. 2010. The effect of different levels of nanosilver _on performance and retention silver in edible tissue of broilers. World _Applied Science Journal, 12: 1-4.

Ahmadi, F. and A.H. Kurdestani, 2010. The impact of silver nano particles on growth performance, lymphoid organs and oxidative stress indicators in broiler chicks. Global Vet., 5: 366-370.

Andi, M.A., H. Mohsen and A. Farhad, 2011. Effects of Feed Type with /without Nanosil on Cumulative Performance, Relative Organ Weight and Some Blood Parameters of Broilers. Global Vet., 7: 605- 609.

Canan Bolukbasi, S. and Kuddusi Erhan. M, 2007. Effect of dietary thyme (Thymus vulgaris) on laying hens performance and escherichia coli (E. coli) concentration in feces. International Journal of Natural and Engineering Sciences2007; 1:55-58.

Chen, C., Sander, J. E. and Dale, N. M. 2003. The effect of dietary lysine deficiency on the immune response to newcastle disease vaccination in chickens. Avian Dis. 47: 1346–1351.

Fuller, R. 1989. Probiotics in man and animals: A review. J. Appl. Bacteriol. 66:365–378.

Gibson, G. R. and Roberfroid, M. B. 1995. Dietary modulation of the humen colonic microbita- introducing the concept of prebiotics. J. Nutr. 125: 1401-1412.

Higgins, S.E., Erf, G. F., Higgins, J. P., Henderson, S. N., Wolfenden, A. D., Gaona-Ramirez, G. and Hargis, B. M., (2007) Effect of probiotic treatment in broiler chicks on intestinal macrophage numbers and phagocytosis of Salmonella enteritidis by abdominal exudate Cells. Poultry Science, 86:2315-2321.

Jamroz, D.; Wiliczkiewicz, A.; Wertelecki, T.; Orda, J. and Skorupinska, J. (2005). Use of active substances of plant origin in chicken diets based on maize and locally grown cereals. British Poultry Science, 46: 485-493

Kannaki, T.R. and P.C. Verma, 2006. The Challenges of 2020 and the Role of Nanotechnology in Poultry Research (pp: 273-277), Poultry Research Priorities to 2020. Proceedings of National Seminar (November 2-3,). Central Avian Research Institute, Izatnagar-243 122 (India).

Mritunjai S, SHinjini S. Nanotecnology in Medicine and Antibacterial Effect of Silver Nanoparticle. Digest Journal of Nanomaterials and Biostructures , 2008 ; 3: 115 – 122.

Ocak, N. , Erener, G. Burak, F. Altop, A and Ozmen, A. 2008. Performance of broilers fed diets with dry Mentha piperita L or Thymus vulgaris L. leaves as growth promoter source. Czech. Journal of Animal Science. 53: 169-175.

Panda, A. K. Reddy, M.R., RamaRao, S.V., Raju. M.V.L.N., and Paraharaj, N.K. 2000. Growth, carcass characteristics, immunocompetence and response to Escherchia coli on broiler fed diets with various level of probiotic. Archive fur. Geflugelqunde .64: 152-.651

Pelicano, E. R. L., Souza, P. A., Leonel, F. R. and Boiago, M. M. 2004. Productive Traits of broiler chickens fed diets containing different growth promoters. Brazillian J. Poul. Sci. 3: 117-182.

S. M. Hossain, S. L. Barreto, & C. G. Silva. Growth performance and carcass composition of broilers fed supplemental chromium from chromium yeast. Anim. Feed Sci. Technol., 71, 217-228. http://dx.doi.org/10.1016/S0377-8401(97)00160-0) 1998 (

Schneitz, C., Kiskinen, T., Toivonen, V. and Nasi, M. 1998. Effect of ROILAC on the physiochemical conditions and nutrient digestibility in the gastrointestinaltract of broilers. Poult. Sci. 77: 426–432.

Shariatmadari, F. and M. Mohiti Asli. 2008. Feed Additives of Animal, Poultry and Aquatic. Tarbiat Modares Publication, 229-230. (In Persian)

Sims, M.D. 2000. Effect of two unique microbial addetives in feed on performance of broiler chickens. Poult. Sci.79:126.

Spring, P., Wenk, C., Dawson, K. A. and Newman, K.E. 2000. The effects of dietary mannan oligosaccharides on cecal parameters and the concentrations of enteric bacteria in the ceca of salmonella-challenged broiler chicks. Poult. Sci. 79: 205-211.

T. L. Ward, L. L. Southern & S. L. Boleman. Effect of dietary chromium picolinate on growth, nitrogen balance and body composition of growing broiler chicks. Poult. Sci., 72, 37-43.) 1993 (

V. Garsia, P .Catalagregori, Z. Herrnand, MD .Megiase, J .Madrir,. Effect of formic acid and plant extract on growth, nutrient digestibility،intestine mucosa morphology and meat yield of broilers. J. Apple. pultry.; 16: 555-62.( 2007)

Williams, P. and Losa, R. 2001. The use of essential oils and their compounds in poultry nutrition. World Poult. Sci. J. 17: 14-15.

X. Luo , Y. L. Guo, B. Liu, Z. L. Hao, J. L. Chen, F. S. Gao & S. X. Yu. Effect of dietary chromium on growth, serum biochemical traits and immune responses of broiler chicks during 0-3 weeks of age. Acta veterin. Et Zootech. Sinica, 30, 481-489.) 1999 (

Y. Ebrahimnezhad, J. Gheiasi1, N. Maheri Sis, M. Mohammadi Khah, and F. Ahmadi. Influence of zinc oxide nanoparticles on growth performance, carcass quality and growth index of immune organs of broiler chickens. Poultry science.92(e-suppl.1) ) 2013